Jest to teren bardzo ciekawy przyrodniczo i zróżnicowany pod względem rzeźby terenu. 
Kompleksy leśne położone w pasmach Garbu Pińczowskiego i Garbu Wodzisławskiego mają mocno pofałdowane, miejscami pagórkowate ukształtowanie terenu. Sfałdowanie terenu przy jednoczesnym występowaniu pokryw lessowych doprowadziło do powstania licznych niekiedy bardzo stromych jarów i wąwozów erozyjnych.
Na pozostałym obszarze Nadleśnictwa rzeźba terenu jest przeważnie równinna, miejscami lekko falista.

Omawiany obszar najliczniej pokrywają utwory kredowe, a częściowo utwory trzeciorzędowe jak margle, wapienie, i utwory gipsowe, które pokryte są utworami czwartorzędowymi zlodowacenia południowopolskiego (krakowskiego) w postaci piasków polodowcowych i glin zwałowych oraz utworów lessowych o różnej głębokości zalegające na utworach wapiennych.

Z utworów tych wytworzyły się przede wszystkim gleby płowe, rdzawe, brunatne oraz rędziny a na płytko zalegających utworach trudno przepuszczalnych (gliny, iły) nad którymi okresowo lub stale stagnują wody pochodzenia opadowego gleby opadowoglejowe.

W ścisłej zależności z budową geologiczną, glebami a także klimatem związane są świat roślinny i zwierzęcy, tworzące razem całą gamę przeróżnych ekosystemów. Dla nas leśników najważniejsze to ekosystemy leśne, oraz ekosystemy łąk śródleśnych i stref ekotonowych (specyficzne fragmenty drzewostanów, znajdujące się na przejściu pomiędzy różnymi drzewostanami we wnętrzu kompleksów leśnych). Ta ścisła zależność biocenozy leśnej (ożywiona część ekosystemu - zwierzęta rośliny, grzyby) oraz biotopu (nieożywiona część ekosystemu - powietrze atmosferyczne, skały, gleba, woda) oraz znaczna ich różnorodność spowodowały, że wydzielono kilkanaście typów siedliskowych lasu. Obszary należące do tego samego typu siedliskowego lasu wykazują podobne zdolności leśno-produkcyjne i przydatność dla hodowli lasu.

Na glebach żyznych o wysokich zdolnościach produkcyjnych wydzielono siedliska lasowe o bogatej szacie roślinnej. Siedliska borowe to gleby mniej żyzne i skład biocenozy jest tu skromniejszy, ale i zupełnie odmienny, przez co na równi ciekawy i fascynujący. Na wszystkich siedliskach borowych dominują drzewostany z panującą sosną. Również na siedliskach lasowych świeżych przeważają drzewostany sosnowe ale ze względu na potencjał przyrodniczy siedlisk udział sosny jest tu zdecydowanie mniejszy, w większości są to drzewostany wielogatunkowe ze znacznym udziałem dęba, modrzewia, brzozy, buka i graba.

W skali całego Nadleśnictwa gatunkiem dominującym jest sosna pospolita (43 % powierzchni), drugim gatunkiem pod względem zajmowanej powierzchni jest dąb (28 %), kolejne to: buk, grab, modrzew, brzoza, jawor, olsza. Pozostałe gatunki (jesion, jodła, dąb czerwony, robinia akacjowa) osiągają znacznie mniejszy udział powierzchniowy.

Lasy Nadleśnictwa Pińczów posiadają szczególny charakter w porównaniu do przeciętnych lasów polskich. Są to lasy o dużym udziale gatunków liściastych (ok. 61%) i stanowią element zróżnicowanego, mozaikowanego krajobrazu z bardzo charakterystyczną rzeźbą terenu (jary i wąwozy) wynikającą wprost z podłoża geologicznego.

Najokazalsze i najstarsze drzewa lub ich grupy są chronione w ramach pomników przyrody których w zarządzie Nadleśnictwa Pińczów jest 29. Wśród drzew pomnikowych w nadleśnictwie zdecydowanie dominują dęby szypułkowe, liczne są wiązy, lipy, ponadto ochroną objęto starą sosnę, buki, jodłę, modrzew w sumie 36 drzew.

Lasy to nie tylko wysokie drzewa, ale także niskie krzewy, rośliny runa leśnego, porosty oraz grzyby.  Spośród nich na naszym terenie występuje kilkadziesiąt gatunków podlegających ochronie. Najciekawsze to buławnik czerwony, dwulistnik muszy, dyptam jesionolistny, kruszczyk drobnolistny, len włochaty, miłek wiosenny, obuwik pospolity, storczyk kukawka, storczyk purpurowy, groszek pannoński. Większość stanowisk występowania tych roślin chroni się czynnie.

Niezmiernie bogaty jest również świat zwierzęcy a to ze względu na tereny o zróżnicowanej budowie geologicznej z bardzo rzadko spotykanymi gipsowymi formacjami geologicznymi  oraz olbrzymiej różnorodności siedlisk i dlatego oprócz wyjątkowych roślin wspomnianych powyżej można tu spotkać wiele rzadkich chronionych gatunków zwierząt. Oprócz podstawowych gatunków łownych takich jak łoś, jeleń, daniel, sarna , dzik, zając, lis, piżmak występują gatunki podlegające ochronie. Do najciekawszych z gromady ssaków zaliczamy: bobra i wydrę (częściowo chronione), nietoperze, gronostaja, łasicę, jeża wschodniego, popielicę, orzesznicę.

Tereny Nadleśnictwa Pińczów to raj dla ptaków, w ramach sieci ekologicznej NATURA 2000 wyznaczono Obszar Specjalnej Ochrony (OSO) Dolina Nidy PLB 260001  w celu ochrony lęgowej ptaków (tzw. Dyrektywa Ptasia). Z ciekawszych ptaków chronionych odnotowano występowanie bączka, trzmielojada, gąsiorka, derkacza, błotniaka stawowego, dzięcioła czarnego, łabędzia niemego i krzykliwego, żurawia, perkozka, jemiołuszki, wilgi, kosa i wiele innych.

Z gadów występują u nas jaszczurka zwinka i żyworodna, padalec zwyczajny, zaskroniec zwyczajny, żmija zygzakowata, gniewosz plamisty. Z płazów natomiast występują m.in. traszka zwyczajna i grzebieniasta, kumak nizinny, rzekotka drzewna, ropucha szara, zielona i paskówka.

Owady to najliczniejsza a zarazem najmniej poznana gromada zwierząt. Liczba gatunków chronionych na terenie Nadleśnictwa jest dostatecznie poznana . Odnotowano występowanie m.in. modraszka gniadego, pazia żeglarza, kozioroga dębosza, oraz naszą dumę - jelonka rogacza.